जेव्हा आपण इतिहासात मागे वळून पाहतो, तेव्हा आपल्याला आढळते की ब्रिटिश राज येण्यापूर्वी भारत आर्थिकदृष्ट्या खूप मजबूत होता. जर त्याला सोनेरी पक्षी म्हटले गेले तर त्यामागे एक कारण होते. राजपुत्रांपासून मुघलांपर्यंत तिजोरी भरलेली होती, व्यापाऱ्यापासून सामान्य लोकांपर्यंत श्रीमंत होते. दारिद्र्य-भुकेलेला दूरदूरपर्यंत दिसत नव्हता.
1700 च्या दशकापर्यंत, भारतात एक कुटुंब उदयास आले ज्याने भारतात पैशांचे व्यवहार, कर संकलन इत्यादी सुलभ करण्यात मोठी भूमिका बजावली. एकेकाळी त्यांच्याकडे इतकी संपत्ती आणि प्रभाव होता की ते मुघल सल्तनत आणि ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीशी थेट व्यवहार करायचे, त्यांना आर्थिक मदत करायचे.
जगत सेठ कोण होते?
‘जगत सेठ’ अर्थात बँकर ऑफ द वर्ल्ड हे एक शीर्षक आहे जे 1723 मध्ये मुघल बादशहा मुहम्मद शाह यांनी फतेह चंद यांना दिले होते. त्यानंतर हे संपूर्ण कुटुंब ‘जगतसेठ’ म्हणून ओळखले जाऊ लागले. आपण सेठ माणिक चंद यांचे नाव ऐकले असेल ते या घराण्याचे संस्थापक होते. हे कुटुंब त्यांच्या काळातील सर्वात श्रीमंत सावकाराचे घर होते.
माणिकचंद यांचा जन्म 17 व्या शतकात हिरानंद साहू या राजस्थानच्या नागौर येथील मारवाडी जैन कुटुंबात झाला. हिरानंद चांगल्या संभावनांच्या शोधात बिहारला गेले. हिरानंदने पाटण्यात सॉल्टपेट्रेचा व्यवसाय सुरू केला आणि भरपूर पैसे कमवले. त्यांनी ईस्ट इंडिया कंपनीला भरपूर पैसे दिले आणि त्यांच्याबरोबर व्यावसायिक संबंधही बनवले.
माणिकचंद यांनी वडिलांचा व्यवसाय आजूबाजूला पसरवायला सुरुवात केली आणि नवीन क्षेत्रात पाऊल टाकले. यामध्ये व्याजावर पैसे देणे हा सुद्धा एक व्यवसाय होता. लवकरच माणिकचंद यांची बंगालचे दिवाण मुर्शिद कुली खान यांच्याशी मैत्री झाली. पुढे त्याने बंगाल सल्तनतचे पैसे आणि कर हाताळण्यास सुरुवात केली. त्यांचे संपूर्ण कुटुंब मुर्शिदाबाद, बंगालमध्ये स्थायिक झाले.
माणिकचंद नंतर, कुटुंबाची लगाम फतेह चंद यांच्या हातात आली, ज्यांच्या काळात हे कुटुंब उंचीवर पोहोचले. या घराण्याच्या शाखा ढाका, पाटणा, दिल्लीसह बंगाल आणि उत्तर भारतातील महत्त्वाच्या शहरांमध्ये होत्या. त्यांचे मुख्यालय मुर्शिदाबाद येथे होते.
त्यात ईस्ट इंडिया कंपनीसोबत कर्ज, कर्जाची परतफेड, सराफा खरेदी आणि विक्री इत्यादी व्यवहार होते. रॉबर्ट ऑर्म लिहितो की हे हिंदू व्यापारी कुटुंब मुघल साम्राज्यातील सर्वात श्रीमंत होते आणि त्यांचा बंगाल सरकारवर प्रचंड प्रभाव होता. या घराची तुलना बँक ऑफ इंग्लंडशी करण्यात आली आहे. बंगाल सरकारसाठी अशी अनेक कामे केली जी बँक ऑफ इंग्लंडने 18 व्या शतकात ब्रिटिश सरकारसाठी केली होती.
त्यांना उत्पन्नाचे अनेक स्रोत होते. त्यांनी सरकारी महसूल (कर) गोळा केला आणि नवाबचा कोषाध्यक्ष म्हणून काम केले. या घराण्याद्वारे जमीनदार आपला महसूल भरत असत आणि त्यानंतर नवाब दिल्लीला वार्षिक महसूल याद्वारे देत असत. त्यांनी नाणीही तयार केली.
जगतसेठ किती श्रीमंत होते?
सेठ माणिकचंद आपल्या काळात 2000 सैनिकांची फौज आपल्या स्वखर्चाने सांभाळत असत. बंगाल, बिहार आणि ओडिशाकडे येणारा सर्व महसूल त्यांच्याद्वारेच येत असे. त्यांच्याकडे किती सोने, चांदी आणि पन्ना होते याचा अंदाज लावणे कठीण आहे. त्या वेळी एक म्हण होती की जगतशेठ सोन्या -चांदीची भिंत बांधून गंगा थांबवू शकतात.
फतेह चंदच्या वेळी त्यांची संपत्ती सुमारे 10,000,000 पौंड होती. आजच्या काळात ही रक्कम सुमारे 1000 अब्ज पौंड असेल. त्यांच्याकडे इंग्लंडमधील सर्व बँकांपेक्षा जास्त पैसे असल्याचे ब्रिटिश दस्तऐवजांनी दर्शविले. काही अहवालांचा असाही अंदाज आहे की 1720 च्या दशकात ब्रिटिश अर्थव्यवस्था जगातील श्रीमंतांच्या संपत्तीपेक्षा लहान होती.
अशाप्रकारे विचार करा अविभाजित बंगालच्या संपूर्ण भूमीच्या जवळजवळ अर्ध्या भाग त्यांच्या मालकीचा होता. म्हणजेच, जर तुम्ही आत्ताचे आसाम, बांगलादेश आणि पश्चिम बंगाल यांचा समावेश केला, तर त्यांच्यापैकी अर्धा हिस्सा त्यांच्या मालकीचा होता.
जगतसेठ कुटुंबाचे काय झाले?
फतेह चंद, त्याचा नातू, महताब राय यांनी 1744 मध्ये घराण्याची सूत्रे हाती घेतली आणि नवीन ‘जगतसेठ’ झाले. अलिवर्दी खानच्या काळात त्यांचा आणि त्यांचे चुलतभाऊ, ‘महाराज’ स्वरूप चंद यांचा बंगालमध्ये मोठा प्रभाव होता. तथापि, अलीवर्दीचे उत्तराधिकारी सिराज-उद-दौला यांनी त्याला लांब केले.
खरं तर, नवाब सिराज-उद-दौला यांनी युद्धातील खर्चासाठी जगत सेठांकडे 3 कोटी रुपयांची मागणी केली होती. 1750 च्या दशकात ही रक्कम बरीच मोठी होती. जेव्हा जगतसेठ महताब राय यांनी त्याचे उत्तर कोणत्याही प्रकारे दिले नाही, तेव्हा नवाबने त्यांना कानाखाली वाजवली होती.
जगत सेठ आपल्या संपत्तीच्या सुरक्षेची चिंता करू लागले. त्यांच्या बदल्यात त्यांनी बंगालच्या खानदानी लोकांच्या काही लोकांसह सिराज-उद-दौलाच्या विरोधात कट रचला. सिराज-उद-दौलाला नवाबच्या गादीवरून काढून टाकणे हा त्यांचा हेतू होता.
यासाठी, जगत सेठ यांनी 1757 च्या प्लासीच्या लढाईदरम्यान ब्रिटिशांना निधी दिला. प्लासीच्या युद्धात रॉबर्ट क्लाइव्हच्या 3000 सैनिकांनी नवाब सिराज-उद-दौलाच्या 50,000 सैनिकांचा पराभव केला. प्लासीच्या युद्धात सिराज-उद-दौलाच्या मृत्यूनंतर, मीर जफरच्या नवाबीच्या काळात महताब राय सत्तेवर वर्चस्व गाजवत राहिले.
पण जफरचा उत्तराधिकारी मीर कासिम त्याला देशद्रोही मानत होता. 1764 मध्ये, बक्सरच्या लढाईच्या थोड्या वेळापूर्वी, जगत सेठ महताब राय आणि त्यांचा चुलत भाऊ महाराज स्वरूप चंद यांना मीर कासिमच्या आदेशानुसार राजद्रोहाच्या आरोपाखाली पकडण्यात आले आणि गोळ्या घालण्यात आल्या. असे म्हटले जाते की जेव्हा त्याला गोळ्या घातल्या गेल्या तेव्हा महताब राय हे जगातील सर्वात श्रीमंत व्यक्ती होते.
ते आता कुठे आहेत?
माधव राय आणि महाराज स्वरूप चंद यांच्या मृत्यूनंतर त्यांचे साम्राज्य ढासळू लागले. त्यांच्या मालकीच्या बहुतेक जमिनीवर त्यांचे नियंत्रण गमावले. ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीने त्याच्याकडून घेतलेले पैसे कधीच परत केले नाहीत. आता बंगालची बँकिंग, अर्थव्यवस्था आणि सत्ता ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीच्या हातात होती.
1900 च्या दशकात जगतसेठ कुटुंब लोकांच्या नजरेतून नाहीसे झाले. मुघलांप्रमाणेच आज त्यांचे वंशजही कोठे आहेत कोणालाही माहिती नाही.बंगालमधील प्लासीच्या लढाईनंतर स्थापन झालेल्या ब्रिटीश राजला संपायला 200 वर्षांहून अधिक काळ लोटला. तुम्हाला ही माहिती कशी वाटली आम्हाला कळवा. जर ही माहिती आवडली असेल तर पुढे पाठवायला विसरू नका.
महत्वाच्या बातम्या
सलमान खानमुळे ‘Valentine Day’ला कतरिना होणार विकी कौशलपासून लांब; ‘हे’ आहे कारण
‘भिकार मालिका पहाव्या की नाही, हे सांगणारे विक्रम गोखले कोण?’
‘चला हवा येऊ द्या’ फेम स्नेहल शिदमला ३० मुलांनी दिलाय लग्नासाठी नकार, कारण वाचून अवाक व्हाल
नो स्मोकिंगच्या जाहिरातीमधील मुकेशची खरी कहाणी तुम्हाला माहिती आहे का? वाचून काळीज फाटेल
