काही काळापूर्वी एरियल कंपनीने आपली #ShareTheLoad जाहिरात प्रसिद्ध केली. या जाहिरातीच्या शेवटी, कंपनीने एक तथ्य देखील शेअर केले आहे की भारतातील सुमारे 71% महिलांना घरातील कामांमुळे पुरुषांपेक्षा कमी झोप येते.(a-14-year-old-girl-made-an-8-task-machine-for-her-mother)
कारण आपल्या सर्वांना माहित आहे की बहुतेक भारतीय घरांमध्ये स्त्रिया घर साफ करणे, स्वयंपाक(Cooking) करणे, मुलांचे कपडे धुण्यापर्यंत सर्व कामे करतात. घरातील कामांबरोबरच महिलाही पैसे कमवण्यासाठी बाहेरगावी जातात. कोणी पतीला शेतात तर कोणी इतर कामात मदत करतात.
घरातील कामांसाठी किंवा कुटुंबातील कोणीतरी त्यांना मदत करण्यासाठी ठेवण्याची सोय फार कमी स्त्रियांकडे असते. तुम्ही कुटुंबातील इतर महिलांकडूनही या मदतीची अपेक्षा करू शकता, कारण आजही फार कमी घरांमध्ये पुरुष घरातील कामात, विशेषतः स्वयंपाकघरात मदत करतात. मध्यमवर्गीय आणि निम्नवर्गीय कुटुंबात महिलांना नोकरीबरोबरच घरची कामे करणे सर्रास दिसते. दिवसभराच्या थकव्याचा त्यांच्या आरोग्यावर परिणाम होतो. कारण ते जेवढे काम करतात, त्यानुसार त्यांना अन्न व विश्रांती मिळत नाही.
ही समस्या एका दिवसात सुटू शकत नाही हे खरे आहे. महिलांना त्यांच्या वाट्याला पूर्ण आराम मिळावा, यासाठी समाजात खूप बदल होणे गरजेचे आहे, जे एका दिवसाचे काम नाही. त्यामुळे मध्य प्रदेशातील एका मुलीने आपल्या आईच्या सुखासाठी तांत्रिक मार्ग शोधला आहे. आईचे काम सोपे व्हावे यासाठी तिने शाळेत शिकलेली विज्ञानाची तत्त्वे लागू केली असून तिच्या मेहनतीचे फळ म्हणजे तिच्या मॉडेलला देशात प्रथम क्रमांक मिळाला आहे.
मध्य प्रदेशातील(Madhya Pradesh) होशंगाबादमधील पिपरियाजवळील डोकरीखेडा गावात राहणाऱ्या 14 वर्षीय नवश्री ठाकूरने स्वयंपाकघरातील काम सोपे करण्यासाठी एक अष्टपैलू मशीन तयार केले आहे. हे अनोखे मशिन बनवून इयत्ता 10वीची विद्यार्थिनी नवश्रीने ‘तरुण शोधक’ म्हणून ओळख मिळवली आहे. नवश्रीने तिचा प्रवास आणि आविष्कार याबद्दल सविस्तर सांगितले.
साध्या कुटुंबातील नवश्री पिपरीया(Navashri Pipariya) येथील गर्ल्स हायस्कूलमध्ये शिकते. तिने सांगितले की तिच्या शिक्षिका आराधना पटेल यांच्या मार्गदर्शनाखाली तिने हे मशीन बनवले आहे, ज्याचे घोषवाक्य आहे ‘झट-पट काम, माँ को आराम.’ ती सांगते की तिने आठव्या इयत्तेपासून या मशीनवर काम करण्यास सुरुवात केली. प्रथम त्यांची शाळेत आणि नंतर जिल्हास्तरीय स्पर्धेत त्यांची मशीन निवड झाली. यानंतर भोपाळ येथील स्पर्धेसाठीही त्याची निवड झाली आणि आता तिच्या मशीनने राष्ट्रीय स्तरावरील ‘इन्स्पायर अवॉर्ड’ हा सन्मान पटकावला आहे.
हे यंत्र बनवण्यामागे त्यांची प्रेरणा त्यांची आई रजनीबाई आहे. ती म्हणाली, “माझे आई-वडील शेतात काम करतात. त्यामुळे त्यांना सकाळी आठच्या आधी घराबाहेर पडावे लागते. आई पहाटे चार वाजता उठते, पण घरातील सर्व कामे निघण्यापूर्वी उरकत नाहीत.”
नवश्री आणि तिची मोठी बहीण नेहमी आईला मदत करण्याचा प्रयत्न करतात. पण त्यांची शाळा पिपरियात आहे त्यामुळे त्यांनाही सकाळी लवकर शाळेत जावे लागते.
नवश्री म्हणाली, “आई शेतातून काम करून संध्याकाळी परत येते आणि मग कामाला लागते. आम्हालाही अभ्यासामुळे फारसे हातमिळवणी करता येत नाही. त्यामुळेच मला नेहमी वाटायचं की एकाच वेळी अनेक गोष्टी करण्यासाठी एक मशीन असलं पाहिजे.”
नवश्रीच्या विज्ञान शिक्षिका आराधना पटेल(Aaradhna Patel) सांगतात की नवश्री अभ्यासात खूप चांगली आहे. ती म्हणाली, “कधी कधी तिला शाळेला उशीर व्हायचा म्हणून मी विचारायचे. त्याने सांगितले की आईला घरी थोडी मदत करावी लागते. आणि अशी चर्चा करत असतानाच असं काहीतरी बनवण्याची कल्पना सुचली.”
त्यानंतर, शाळेला नॅशनल इनोव्हेशन फाऊंडेशनच्या(National Innovation Foundation) इन्स्पायर पुरस्काराची सूचना मिळाली. आराधनाने लगेच नवश्रीची आयडिया स्पर्धेसाठी पाठवली आणि ही कल्पना एका झटक्यात निवडली गेली. नवश्रीने तिच्या शिक्षिका आराधना यांच्या मार्गदर्शनाखाली हे मशीन तयार केले. थाळीसारखी लाकडी आणि स्टीलची भांडी वापरून बनवलेले हे बहुमुखी यंत्र हाताने चालवता येते, ज्यामध्ये वीज किंवा इतर खर्च लागत नाही आणि ते किफायतशीर आहे.
ब्रेड लाटणे, भाजी कापणे, रस काढणे, मसाले चुरणे अशी आठ कामे या यंत्राद्वारे करता येतात. यंत्रातील साचे बदलून तुम्ही आणखी अनेक गोष्टी करू शकता. या मशिनच्या मदतीने तुम्ही पापड बनवू शकता. पाणीपुरी बनवू शकतो. लसूण,आले ठेचू शकतो. भाज्या-फळे तोडून त्यांचा रस काढू शकतो. शेव बनवू शकतो.नारळ किंवा अक्रोड फोडू शकतो.चिप्स बनवू शकतो.
नवश्री सांगते की, जर तुम्हाला भाजी कापायची असेल तर तुम्ही त्यातून कोबी एकाच वेळी कापू शकता. हे एकाच वेळी अनेक बटाटे कापू शकते. रोटी लाटण्याऐवजी, तुम्ही फक्त तळाच्या फडक्यावर कणकेचा गोळा ठेवा आणि त्यावर, नंतर हँडलने दाबा. काही सेकंदात तुमची रोटी तयार होईल आणि नंतर तुम्ही ती बेक करू शकता.
सुमारे तीन महिन्यांत पूर्ण झालेल्या या यंत्रासाठी त्यांनी सागवानाचे लाकूड वापरले आहे. हे यंत्र बनवण्यासाठी सुमारे 3000 रुपये खर्च आला. नवश्री सांगतात की, मशीन बनवल्यानंतर तिने तिच्या घरी ट्रायल घेतली. “नवश्रीच्या मशीनची चाचणी खूप चांगली होती. आम्ही आवश्यकतेनुसार काही बदल केले आणि नंतर ते स्पर्धेसाठी पाठवले गेले.”
हे यंत्र(Machine) अनेक प्रकारे फायदेशीर आहे. यापेक्षा कमी वेळात आणि मेहनतीने सर्व कामे करता येतात. हे स्वच्छ आणि प्रदूषणाशिवाय कार्य करते आणि कोणीही वापरू शकते.
नवश्रीचा आविष्कार सर्वत्र लोकांना आवडला. ती सांगते की हे मशीन फक्त तिच्या आईसाठी नाही तर तिच्या गावातील सर्व महिलांसाठी आहे. हे यंत्र गाव-शहरातील सर्व मध्यमवर्गीय आणि निम्नवर्गीय कुटुंबांसाठी उपयुक्त आहे. बहुतेक घरांमध्ये महिला स्वयंपाकघरात काम करतात. बाहेर काम करण्यासोबतच ती घरही सांभाळते. सर्व कामं आटोपून पहाटे लवकर बाहेर पडण्याच्या नादात अनेकदा महिलांना पुरेशी झोप लागत नाही. जास्त कामामुळे त्यांच्या आरोग्यावरही मोठा परिणाम होतो.
नवश्री हे मशीन या सर्व महिलांना समर्पित करते. महिलांशिवाय एकटे राहणाऱ्या तरुण आणि विद्यार्थ्यांनाही हे मशीन उपयुक्त आहे. त्यांच्या मशीनच्या अष्टपैलुत्वामुळे त्यांना देशभरात प्रथम पारितोषिक मिळाले आहे.
आराधना सांगते की हे मशीन बनवण्यासाठी तिला NIF कडून निधी मिळाला. पण हे यंत्र जर कारखान्यांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर बनवले तर त्याची किंमत दोन हजार रुपयांपेक्षा कमी असेल. आपल्या मुलीच्या या यशाबद्दल नवश्रीचे आई-वडील आणि गावातील लोक खूप आनंदी आहेत. त्यांना आपल्या मुलीचा अभिमान असल्याचे तिचे वडील बसोदीलाल सांगतात.
शेवटी नवश्री एवढंच सांगते की तिला खूप अभ्यास करायचा आहे आणि हे मशीन मोठ्या प्रमाणावर बनवून महिलांसाठी बाजारात आणण्याची तिची इच्छा आहे. लवकरच नवश्री राष्ट्रपतींच्या हस्ते पुरस्कार घेण्यासाठी दिल्लीत येणार आहे.
